ابوسهل ویجن (بیژن) بن رستم کوهی
(ابوسهل کوهی)
ریاضیدان و ستاره‌شناس ایرانی
سدهٔ دهم میلادی/چهارم هجری
اهل مازندران بود
او کتابی دربارهٔ نواقص مسائل ارشمیدس نوشت و اولین بار اقدام به محاسبه نصف النهار نمود. گذشته از آثار ارزشمند او که به صورت دست‌نوشته‌های متعدد موجودند و تصحیح و ترجمه و مطالعه شده‌اند برخی از آثار او مفقود شده است.
بیژن پسر رستم کوهی ریاضیدانی از مردم طبرستان بود و در ایام سلطنت عضدالدوله و شرف الدوله در بغداد می‌زیست. در سال ۳۷۸ به دستور شرف الدوله رصد خانه‌ای در بغداد بنا کرد و در آن به رصد پرداخت. در جوانی از شاگردان ابو حامد صاغانی بوده است. تاریخ وفات کوهی را مورخان ۴۰۵ یا کمی بعد ازآن دانسته‌اند. کوهی علاوه بر آن که اخترشناسی دقیق و زبردست بود، در ریاضیات و به‌ویژه هندسه جایگاه بلندی داشت. سارتن نوشته است: " کوهی علاوه برآنکه منجمی دقیق و زبردست بود، در ریاضیات، خصوصاً هندسه مقامی شامخ داشت. ".
سارتن نوشته است که: " کوهی هم خود را مصروف آن عده از مسائلی کرد که ارشمیدس و آپولونیس طرح کرده بودند و منجر به معادلات بالاتر از درجه دوم می‌شد و بعضی از آنها را حل کرد و شرایط قابل حل بودن آنها را مورد بحث قرار داد." تحقیقات او دراینباره از بهترین آثار هندسی است. از تفحص در آثار ریاضی " کوهی "، که اسامی آنها را ذکرخواهیم کرد، معلوم می‌شود که وی در ریاضیات دارای شخصیتی بارز داشته و بخصوص در هندسه استاد و زبردست بوده است و عده‌ای از بزرگترین ریاضیدانان دوره اسلامی به آثار و تالیفات وی استناد و اشاره کرده‌اند. بیرونی در کتاب قانون مسعودی " کوهی " را از برجستگان زمان خود در هندسه نامیده است و در کتاب" تحدید نهایات الاماکن" نوشته است که " شرف الدوله، ابوسهل کوهی را به تجدید رصد مامور ساخت و او در بغداد بنایی ساخت که قاعده اش قطعه کره‌ای به قطر ۲۵ ذراع (تقریباً ۱۲/۵) بود و درمرکز آن سوراخی در سقف بنا قرار داشت و شعاع‌های خورشید از آن سوراخ وارد بنا می‌شد... " حکیم عمر خیام در رساله " جبر و مقابله " خود نوشته است: " و مساله‌ای که ابوسهل کوهی، ابوالوفای بوزجانی، ابوحامد صاغانی و جماعتی از رفقای ایشان از حل آن عاجز ماندند، این است که می‌خواهیم عدد ۱۰ را به دو پاره تقسیم کنیم که مجموع مربعین آنها به اضافه خارج قسمت پاره بزرگتر بر پاره کوچکتر هفتاد و دو شود. " چون ترجمه احوال ابوسهل کوهی در کتاب " تاریخ الحکما " مفصلتر از جاهای دیگر آمده است. اینک قسمتی از آن را عیناً از روی ترجمه فارسی کتاب مذکور در اینجا نقل می‌کنم: " منجمی است فاضل و کامل و به هیات و به صنعت آلات ارصاد خبیر و عالم. در دولت آل بویه و ایام عضد الدوله و بعد از آن، تقدم و تفوق وی بر اقران مسلم بود.
پرگار تام کوهی، از نسخه ای در استانبول چون شرف‌الدوله وارد بغداد گردید و برادرش صمصام‌الدوله را از عراق بیرون کرده خود برآن مستولی شد. در سال ۳۷۸ فرمان داد به آنکه ستاره‌گروه‌های هفتگانه را رصد کنند، به حسب مسیرات ایشان و به حسب انتقالات ایشان در بروج، بر همان مثال که مامون در ایام خود فرموده بود. ابوسهل ویجن بن رستم بود به هندسه وهیات معرفتی به کمال داشت و درآن دو فن، کار به نهایت رسانیده بود. لاجرم خانه‌ای در دارالمملکة، در آخر بستانی نزدیک دروازه حطابین، بنا نهاد و کمال اهتمام و اعتنا به استحکام اساس و قواعد آن رعایت کرد، تا مبادا بنیان حرکتی کند یا دیوارها نشستی بنمایند. و آلتها که خود استخراج نموده بود نصب کرد. به دنبال دستور شرف الدوله وی رصدخانه ای در باغ قصر ساخت و وسایلی که خود طراحی کرده بود را در آن مستقر کرد و اولین رصد را در سال ۳۸۹ هجری به همراه چند تن از دانشمندان انجام داد. مهمترین کار این گروه، رصد دقیق ورود خورشید به برج سرطان و ورود آن به برج میزان بعد از سه ماه بود.
پرگار تام
ابوسهل کوهی نخستین ابداع کننده نظریهٔ پرگار تام بوده است.این پرگار برای رسم تمام مقاطع مخروطی طراحی شده بوده است.
آثار
رساله فی استخراج مساحه الجسم المکانی - اندازه گیری جسم سهمگین: وی در این رساله راه حلی ارائه کرد که تا اندازه ای واضح تر و ساده تر از راه حل ارشمیدس است.
رساله فی البرکار التام و العمل به
رساله فی معرفت مایری من السما و البحر
رساله فی استخراج ضلع المسبع فی الدائر
المسائل الهندسه
زیادات لکتاب اقلیدس فی المعیات
مراکز الاکر
اخراج الخطین
صنعت الاسطرلاب
استخراج سمت القبله
تقسیم الکره بسطوح مستویه
پرگار تام
دوایر حماسه
«ریچارد سرا» مجسمه‌ساز مطرح آمریکایی در حالی اولین شاهکار خود را در خاورمیانه نصب کرد که گفت در ساخت این اثر از اندیشه‌های ریاضیدان و ستاره‌شناس ایرانی ابوسهل کوهی الهام گرفته است.
